Κοινωνικός Δαρβινισμός και άλλα θηρία…

Αναδημοσιεύει από το blog    La Scapigliata   ,  ο risinggalaxy:

***

Ένας τοίχος πάνω στον οποίο πέφτεις κάθε φορά, που αποτολμάς να κάνεις συζήτηση για μια ιδανική κοινωνία, είναι το : μα είναι στη φύση του ανθρώπου ο ανταγωνισμός!

Θα προσπαθήσω με το παρόν, να ξεπεράσω το ανακάτεμα, που μου προκαλεί αυτή η άνευ εξέτασης παραδοχή, και να την αναλύσω, με σκοπό φυσικά να την αποδομήσω.

Συνήθως ακούς τα εξής:

• – Ο ανταγωνισμός είναι στη φύση του ανθρώπου. Υπάρχει παντού στη φύση. Το δίκιο είναι του ισχυρού. Και εσύ και εγώ ζηλεύουμε, όταν ο άλλος έχει καλύτερο αμάξι, δουλειά, γκόμενα κλπ.
• – Ο ανταγωνισμός προωθεί τις εξελίξεις. Δεν μπορούμε να γυρίσουμε στην εποχή των σπηλαίων. Ο ανταγωνισμός μας πάει μπροστά.

Για το πρώτο σκέλος : αρκεί η λέξη “φύση” για να καταλάβουμε το ιδεαλιστικό του επιχειρήματος. Υπάρχει η “φύση” που τα έχει κανονίσει έτσι τα πράγματα. Ποιος είσαι εσύ, που θα μας τα πεις αλλιώτικα; – Σε αυτό το σημείο συνήθως βαράω το κεφάλι μου στον τοίχο, και είναι ήδη πολύ νωρίς.
Σε άλλη εποχή ο ίδιος άνθρωπος, θα έλεγε έτσι τα κανόνισε ο Θεός. Σήμερα λέει φύση, και το παίζει και προοδευτικός, φιλελεύθερος, πώς δεν τον πιάνει κανένας κορόιδο κλπ.

Νιώθω την ανάγκη να ορίσω τί είναι φύση, και αν είναι κακό να πηγαίνουμε ενάντια σε αυτή. Συνήθως αποκαλούμε φύση το σύνολο της ζωής και του μη ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Μάλιστα θεωρούμε φυσικό, ότι είναι εκτός της ανθρώπινης παρέμβασης. Ανήκει ο άνθρωπος στη φύση; Από την αρχή της ένταξης του ανθρώπου σε μια κοινωνία, ο άνθρωπος έχει απομακρυνθεί από τους φυσικούς κανόνες, και δρα και αναπτύσσεται μέσω των κοινωνικών. Αλλά η διάκριση μεταξύ των δύο, γίνεται τόσο θολή όταν δεις, για παράδειγμα, ζώα που ζουν σε κοινωνικό περιβάλλον, όπως μυρμήγκια, μέλισσες, γορίλες, πίθηκοι, δελφίνια. Μάλιστα στα ανθρωποειδή ήδη ξεφεύγουμε από τους ενστικτώδεις τρόπους συμπεριφοράς, και βλέπουμε ψήγματα “πολιτισμού”, με την έννοια ότι κάποιοι κανόνες πχ χρησιμοποιήσεως εργαλείων μεταφέρονται εντός μιας συγκεκριμένης ομάδας, μέσω μιας εσωτερικής “παράδοσης”, που δεν την έχει άλλη ομάδα.

Η κάθε κοινωνία ζώων διέπεται από τους δικούς της κανόνες. Πχ στους γορίλες υπάρχει μια πατριαρχική οργάνωση, ο ισχυρός αρσενικός και το χαρέμι του. Στους χιμπατζήδες μπονόμπο από την άλλη, υπάρχει μια μητριαρχική οργάνωση. Οι θηλυκές οργανώνονται σε ένα κοπάδι, και ζουν μακριά από τα μοναχικά αρσενικά, τα οποία αφήνουν να πλησιάσουν μόνο στην περίοδο ζευγαρώματος. Το ίδιο κάνουν και τα δελφίνια.

Επομένως η φύση είναι σαφώς πιο περίπλοκη, από το ντετερμινιστικό “το μεγάλο ψάρι τρώει το μεγάλο”. Πολλές φορές οι “αδύναμοι” μαζεύονται σε μεγάλα κοπάδια, για να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις των “δυνατών”, για παράδειγμα.

Και αν ήδη στη φύση έχουμε ποικίλες κοινωνικές δομές, στην ανθρώπινη κοινωνία, που είναι ιστορικά συνεχώς εξελισσόμενη γιατί επιμένουμε ότι ένα μοντέλο (του ανταγωνισμού) είναι το “φυσικό”; Τη στιγμή μάλιστα, που πολλά αρχαιολογικά δεδομένα συνηγορούν ότι η ανθρωπότητα ξεκίνησε με ένα μητριαρχικό κοινωνιστικό μοντέλο;

Μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι ο ανταγωνισμός και όχι η αλληλεγγύη, ήταν η δύναμη πίσω από τη δημιουργία των πρώτων κοινωνιών; Απλά φανταστείτε, σε ποιο στάδιο θα βρισκόμασταν αν δεν φροντίζαμε τους “αδύναμους”, τους γέρους και τα παιδιά. Ή αν οι μικρές ομάδες ανθρώπων ανταγωνίζονταν αέναα η μια την άλλη, χωρίς να συνενωθούν ποτέ. Ο πολιτισμός δεν θα ξεκινούσε ποτέ.

Επομένως: η συνεργασία και αλληλεγγύη είναι το ίδιο “φυσική” για τον άνθρωπο, γιατί είναι πρωτίστως κοινωνικό ον.

Ο ανταγωνισμός όπως είδαμε είναι το ίδιο φυσικός για τον άνθρωπο, όσο η συνεργασία. Αλλά σε ποιες περιπτώσεις ενεργοποιείται;

Τα διάφορα είδη ανταγωνίζονται μέσα στο φυσικό περιβάλλον, για περιορισμένους φυσικούς πόρους. Το πιο κατάλληλα προσαρμοσμένο στις υπάρχουσες συνθήκες κερδίζει έναν πόντο έναντι των υπολοίπων, και υπερισχύει. Τα λιγότερο καλά προσαρμοσμένα εξαφανίζονται. Αυτό περιγράφει σε γενικές γραμμές τη διαδικασία της φυσικής εξέλιξης.

Αλλά τί συμβαίνει εντός της ανθρώπινης κοινωνίας; Και γιατί θα πρέπει τα ανθρώπινα όντα, που ανήκουν στο ίδιο είδος να ανταγωνίζονται μεταξύ τους;

Εδώ πρέπει να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή στην ανάπτυξη αυτού, που οι ψυχολόγοι καλούν ενσυναίσθηση.

Ενσυναίσθηση χονδρικά είναι η ικανότητα μας, να μπαίνουμε στη θέση του άλλου, και να βιώνουμε την κατάσταση του σαν δική μας. Έχει αποδεικτεί πειραματικά, ότι ο εγκέφαλος μας είναι εξοπλισμένος, με “νευρώνες-καθρέπτες”, οι οποίοι μας δημιουργούν την ικανότητα, να βιώνουμε τον πόνο του άλλου, σαν δικό μας. Για παράδειγμα, βλέποντας κάποιον να χτυπάει, νιώθουμε συχνά την ανατριχίλα και το φόβο, σαν να χτυπάμε εμείς οι ίδιοι. Όλα τα ευγενή συναισθήματα, όπως αλτρουϊσμός, συμπόνοια, αλληλοκατανόηση πηγάζουν από αυτήν την ικανότητα.
Η ενσυναίσθηση πέρα του βιολογικού της υποβάθρου, όμως είναι μια ικανότητα, η οποία καλλιεργείται. Κάποιοι την έχουν περισσότερο, ή λιγότερο ανεπτυγμένη. Και μάλιστα είναι μια ικανότητα, που εξελίσσεται  και διευρύνεται ιστορικά.

Οι πρωτόγονοι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες, τις οποίες τις συνένωναν, δεσμοί αίματος. Ο πρωτόγονος ένιωθε ενσυναίσθηση για τα άτομα, του πολύ κοντινού του περιβάλλοντος, και φόβο και ανταγωνισμό, για άλλες ομάδες.

Στο πέρασμα όμως της ιστορίας, καθώς οι άνθρωποι συνενώνονταν σε όλο και μεγαλύτερες κοινωνίες, οι δεσμοί αυτοί διευρύνονταν. Οι άνθρωποι αισθάνονταν “δικούς τους”, όχι μόνο τους συγγενείς τους, αλλά και με όσους αισθάνονταν ότι είχαν κοινούς πολιτιστικούς και οικονομικούς δεσμούς. Στην Αρχαία Ελλάδα πχ υπήρχαν δεσμοί διευρυμένης συγγένειας αίματος. Οι πολίτες συμμετείχαν στο κοινωνικό γίγνεσθαι, με βάσει την καταγωγή τους. Αργότερα με την επιβολή των μονοθεϊστικών θρησκειών, οι δεσμοί αυτοί διευρύνθηκαν σε όσους άνηκαν στην ίδια θρησκευτική ομάδα. Στα πρόσφατα χρόνια της δημιουργίας του έθνους – κράτους, δημιουργήθηκαν δεσμοί ανάμεσα σε ανθρώπους, που κατοικούν εντός στα σύνορα μιας χώρας, και οι οποίοι θεωρείται, ότι αποτελούν ένα κοινό έθνος. Αυτό επέτρεψε την άνοδο του πατριωτισμού και του εθνικισμού. Ταυτόχρονα, όμως άφησε το μονοπάτι ανοικτό, για πιο σκληρούς και αιμοβόρους ανταγωνισμούς, καθώς περιλαμβάνει μεγαλύτερες ομάδες ανθρώπων, που ανταγωνίζονται, για όλο και πιο περιορισμένους πόρους.

Παρατηρούμε δηλαδή ότι η ενσυναισθητική ικανότητα διευρύνεται σε αναλογία, με το βαθμό της περιπλοκότητας της οργάνωσης της κοινωνίας. Όσο διευρύνονται τα όρια του συνόλου της κοινωνίας, η οποία θεωρούμε ότι μας περιλαμβάνει, τόσο αυξάνονται και οι δεσμοί μας με τους άλλους ανθρώπους. Οι δεσμοί αυτοί είναι δυναμικοί, και ιστορικά εξελισσόμενοι.

Στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη κοινωνία, με τη ανάπτυξη των ηλεκτρονικών κοινωνικών δικτύων, μας είναι πλεόν δυνατόν, η ενσυναίσθηση μας να περιλαμβάνει ανθρώπους, οι οποίοι βρίσκονται στην άλλη άκρη του πλανήτη. Στο τσουνάμι της Ιαπωνίας, ή στο σεισμό της Αϊτής, εκατομμύρια άνθρωποι ενδιαφέρθηκαν να μάθουν και να βοηθήσουν, για τον πόνο ανθρώπων, που κατά πάσα πιθανότητα δεν θα συναντήσουν ποτέ. Εξελισσόμαστε δηλαδή σιγά σιγά σε μια παγκόσμια κοινότητα, και αυτό έχει πλέον επιπτώσεις στον τρόπο, που αντιλαμβανόμαστε τους κοινωνικούς δεσμούς.

Επιμένως: Το συμπέρασμα, που προκύπτει είναι ότι ιστορικά, ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον ανταγωνισμό, και την αλληλεγγύη, δεν είναι στατικός. Μάλιστα διαπιστώνουμε μια ευθεία αύξηση των ανθρώπων, με τους οποίους δημιουργούμε ενσυναισθητικούς δεσμούς.

Δείτε και εδώ : Ο “ενσυνασθητικός” πολιτισμός

Είπαμε ήδη ότι ο ανταγωνισμός δεν είναι περισσότερο ή λιγότερο φυσικός από την αλληλεγγύη. Επίσης είπαμε, ότι οι ενσυναισθητικοί δεσμοί, και αντίστοιχα οι λόγοι, προς τα οποία αισθανόμαστε ανταγωνισμό και φόβο μεταλλάσσονται ιστορικά και κοινωνικά.

Χονδρικά μπορούμε να πούμε ότι ο ανταγωνισμός, και ο φόβος αντιστοιχούν σε κατώτερα ένστικτα του ανθρώπου. Σε ένα πείραμα (“behavioural sink” –Calhoun 1962) είχαν τοποθετήσει πολλά ποντίκια σε έναν κλειστό χώρο.

Όσο μειωνόταν o διαθέσιμος χώρος, τόσο αυξανόταν η επιθετικότητα, καθώς τα ποντίκια, έπρεπε να ανταγωνιστούν για λιγότερους διαθέσιμους πόρους.

Σας θυμίζει κάτι;

Όσο παγκοσμιοποιείται η οικονομία, βρισκόμαστε σε μια κατάσταση, όπου πρέπει να διαχειριστούμε τους πεπερασμένους γήινους πόρους, με τον πιο αποδοτικό τρόπο. Και εμείς τί κάνουμε αντίστοιχα; Σε ένα όργιο ανταγωνισμού και υπερκατανάλωσης, τους σπαταλάμε.

Θεωρούμε τον πόλεμο πηγή κερδοφορίας.  Καταστρέφουμε το οικοσύστημα το οποίο μας συντηρεί. Πολεμάμε μεταξύ μας για το πετρέλαιο, τη γη, την εξουσία. Και αυτό θεωρείται “λογικό” και “φυσικό”.

Συνήθως όσοι μιλάνε για τα καλά του ανταγωνισμού, έχουν στο μυαλό τους δυο εταιρίες, οι οποίες στο πλαίσιο ευγενούς άμιλλας, ανταγωνίζονται και βγάζουν τα καλύτερα προϊόντα. Μακράν από την πραγματικότητα βέβαια: η εμπειρία μας δείχνει ότι κερδίζει όποιος καταπατήσει πιο πολλούς εργατικούς και οικολογικούς νόμους, ή μασήσει κρατικό χρήμα, επί το ελληνικότερον. Ο φιλελεύθερος θα πετακτεί εδώ και θα πει, αν δεν υπήρχαν νόμοι και κράτος, και ήταν η κάθε εταιρεία ελεύθερη να κάνει ότι θέλει, η αγορά μέσω του ανταγωνισμού, θα αυτορρυθμιζότανε, και στο τέλος θα μέναν μόνο οι “καλές εταιρίες”. Εδώ τον σπρώχνεις πάλι στην τρύπα του, γιατί δεν είναι δυνατόν να συζητάς με τρελούς, στο τέλος θα σε τρελάνουνε.

Αλλά ας πούμε για χάριν επιχειρήματος, ότι έχουμε μόνο καλές και ηθικές εταιρίες, που δεν εκμεταλλεύονται κανέναν, και δεν ρίχνουν τα απόβλητα τους ανεπεξέργαστα στο νερό που πίνουμε (σε ένα παράλληλο σύμπαν λέμε…).  Ο ανταγωνισμός εν μέσω καπιταλισμού έχει πράγματι προωθήσει πολλές φορές την τεχνολογία και την ανάπτυξη. Αλλά πάρα πολλές φορές έχει σταθεί και τροχοπέδη. Αυτό που παραγνωρίζεται δηλαδή, είναι ότι πολλές από τις τεχνολογικές ανακαλύψεις, έχουν γίνει στο πλαίσιο κρατικής χρηματοδότησης των πανεπιστημίων, ενώ η ιδιωτική χρηματοδότηση, βάζει εμπόδια στην πρόοδο, γιατί προωθεί μόνο έρευνα, η οποία θα μπορούσε να έχει άμεση εμπορική εκμετάλλευση. Δύσκολα θα έβγαινε ένας Άινσταιν από τα αμερικάνικα πανεπιστήμια σήμερα, γιατί πολύ απλά, δεν θα φαινόταν να υπάρχει άμεσο κέρδος, σε μια θεωρία για τη σχετικότητα.

Ας πάρουμε για παράδειγμα την Apple. Είναι γνωστό ότι έχει πατεντάρει λογισμικό στο παρελθόν, που ήταν Linux, δηλαδή δωρεάν διαμορφωμένο υλικό, από την παγκόσμια κοινότητα. Επίσης οι πατέντες της σε κάθε απειροελάχιστο κομμάτι των gadget της έχουν παρακωλύσει την διάδοση της τεχνολογίας. Παρόλα αυτά πίνουμε νερό στο όνομα της, για την προσφορά της στο χώρο της τεχνολογίας.

Από την άλλη πλευρά το ελεύθερο και ελεύθερα διαμορφώμενο λογισμικό είναι ένα δυναμικό παράδειγμα, παγκόσμιας συνεργασίας. Που αμφισβητεί ευθέως την πρωτοκαθεδρία του ανταγωνισμού στη δημιουργία των εξελίξεων. Στην πραγματικότητα σήμερα, πολλά πράγματα γίνονται πρώτα στο Linux, και μετά ενσωματώνονται στα εμπορικά προγράμματα.

Συμπέρασμα: Ο ανταγωνισμός δεν είναι η απαραίτητη συνθήκη για την τεχνολογική ανάπτυξη. Άλλες φορές επιταχύνει τις εξελίξεις, άλλες φορές είναι τροχοπέδη. Ο ανταγωνισμός είναι ένα φοβικό αντανακλαστικό, από τα πιο πρωτόγονα μέρη του εγκεφάλου, που ενεργοποιείται, όταν έχουμε μειωμένους πόρους να μοιράσουμε. Η συνεργασία και αλληλεγγύη από την άλλη απαιτεί ανώτερες εγκεφαλικές διεργασίες, και είναι ακριβώς η δύναμη που πρέπει να ενεργοποιήσουμε αν θέλουμε να εξελιχτούμε και όχι να πάμε προς την καταστροφή.  Η γη θα μπορούσε να μας θρέψει όλους, αν κάποιοι δεν θεωρούσαν τους ευατούς τους ανώτερους από τους υπόλοιπους, και δεν συσσώρευαν πλούτο, ο οποίος δεν τους χρειάζεται. Αυτό τελικά είναι κάτι που είτε σε ενδιαφέρει σαν πρόβλημα ηθικής, αν είσαι χορτάτος, ή σαν πρόβλημα επιβίωσης αν είσαι πεινασμένος.